1876 Anayasası Kanuni Esasi ve 1909 Değişiklikleri Ders Notu

Kariyer Memur takipçilerine Anayasa ders notlarını paylaşıyoruz, aşağıdaki linkten Ders Notu paylaşım grubumuza katılabilirsiniz.

1876 ANAYASASI

1. İlk Osmanlı Anayasası Kanunu Esasi,

23 Aralık 1876’da ilan edilmiştir. Kanunu Esasi, 119 maddeden oluşmuştur. Mithat Paşa başkanlığındaki bir komisyon tarafından hazırlanan tasarı, Fransız ve Belçika Anayasalarından esinlenerek hazırlanmıştır. İlk Osmanlı Meclisi Umumisi, 1877’de Dolmabahçe Sarayı’nda açılmıştır.

2. Kanunu Esasi’nin temel özellikleri şunlardır:

a) Anayasa, Osmanlı Devletinin monarşik ve teokratik niteliğini değiştirmemiştir. Saltanat kaldırılmamıştır.

b) Osmanlı Devletinin dini, İslamdır. Kanunların din kurallarına uygunluğunu denetleme görevi, Heyeti Ayana aittir. Şeyhülislam, Bakanlar Kurulunun üyesidir.

c) Anayasa ile kurulan Meclisi Umumi, ikili yapıdadır.

Heyeti Ayan üyeleri, Padişah tarafından atanıp, ömür boyu görevde kalacaktır. Üye sayıları ve başkanı Padişah tarafından belirlenecektir. Üyenin en az 40 yaşında olması gereklidir.

Heyeti Mebusan üyeleri ise, halk tarafından ve iki dereceli bir seçimle ve 4 yıl için seçilecektir. Anayasaya göre tekrar seçilmek mümkündür. Her üye, yalnız kendilerini seçenleri değil, tüm Osmanlıyı temsil edecektir. Her ellibin kişiye bir üye düşecektir. Osmanlı tebaasından olmayan, Türkçe bilmeyen, 30 yaşını doldurmayan, iflas ile mahkum olan, hacir altına alınan kişiler üye seçilemeyecektir.

Şehir ve kasabalardaki idare meclisi üyeleri ikinci seçmen sayılmış ve milletvekillerini seçmişlerdir. Dolayısıyla bu dönemde genel seçim ilkesi uygulanamamıştır.

d) Kanun tasarısı teklif etme hakkı Bakanlar Kuruluna aittir. Meclis üyeleri, Padişahın izni ile kanun teklifinde bulunabileceklerdir. Meclis tasarılarının yasalaşması, Padişahın onayına bağlı tutulmuştur.

e) Padişahın yetkileri oldukça geniş tutulmuştur. Padişahın, Meclisi feshetme ve toplantıya çağırması, Meclis üyelerinin Padişaha bağlılık yemini etmeleri, Hükümetin siyasi sorumluluğunun Meclise karşı değil, Padişaha karşı olması gibi. Ayrıca Padişahın, hükümetin güvenliğini bozanları ülke dışına sürgün etmek yetkisi de bulunmaktadır.

f) Anayasanın genel haklar bölümünde bazı temel haklara yer verilmiştir. Bunlar arasında, kanun önünde eşitlik, kişi dokunulmazlığı, basın özgürlüğü, ticaret serbestisi, Devlet mercilerine ve Meclise dilekçe verme hakkı, eğitim özgürlüğü, kamu hizmetlerine girebilme, mal güvenliği, konut dokunulmazlığı, tabii yargı ilkesi, angarya ve işkence yasağı, vergilerin kanuniliği gibi haklar bulunmaktadır.

3. Meclis, ordunun Rus savaşında yenilmesi ve ülkedeki haksızlıklar nedeniyle, Hükümeti ve Padişahı eleştirince, 1878 yılında Padişah tarafından süresiz olarak kapatılmıştır. 1876 Anayasası resmen yürürlükten kaldırılmamakla beraber, fiilen uygulamadan kaldırılmıştır. Mithat Paşa sürgün edilmiş ve böylece ilk meşrutiyet denemesi sona ermiştir.

4. Kanunu Esasinin önemli hükümleri şunlardır:

a) Devletin başkenti İstanbul’dur. Saltanat ve hilafet Osmanlı ailesinden en büyük çocuğa geçecektir.

b) Bakanların atanma ve azilleri ile Meclisin feshi yetkileri Padişaha aittir. Bakanlar Kurulunun başı, Sadrazamdır.

c) Devletin dini, İslamdır. Kamu hizmetindekilerin Türkçe bilmeleri şarttır.

d) Meclis toplantıda değilken, gerekli hallerde Bakanlar Kurulu karar alacak ve kararlar, Meclisin toplanıp karar almasına kadar muvakkaten kanun kuvvetinde olacaktır.

e) Memurlara ilişkin hükümlere yer verilmiş, memurların belli durumlar hariç azledilemeyecekleri ve değiştirilemeyecekleri, maaşlarını alabilecekleri ve yetki alanları dahilinde sorumlu olacakları, amirlerine itaat edecekleri ve memurların kanuna aykırı işlerde amirlerine itaat etmeleri ile sorumluluktan kurtulamayacakları hususları düzenlenmiştir.

f) Meclis üyelerinin belli suçlardan dolayı Meclis kararı alınması ile ceza almaları sonucunda ilgili mahkemelerde yargılanacakları, oy vermekten kaçınabilecekleri, iki heyete aynı anda üye olamayacakları ve görüşmeleri Türkçe yapacakları ve memuriyetle Meclis üyeliğinin bağdaşmayacağı, cinayet durumu hariç, üyelerin, Meclis ekseriyetle karar vermedikçe tutuklanamayacakları ve yargılanamayacakları hususları hükme bağlanmıştır.

g) Anayasaya göre, hakimler azledilemez. Yargılama alenidir. Mahkemeler görev alanına giren bir davayı görmekten kaçınamaz. Davalar, görevli mahkemelerde görülür. Mahkemeler, şeriye ve nizamiye mahkemeleri olarak iki türlüdür. Kanunun uygun gördüğü durumlarda tahkim dahi mümkündür.

h) Yüce Divan, otuz kişidir. Görevi, bakanları ve yüksek yargı üyelerini yargılamaktır. Kararları aleyhine temyiz yolu kapalıdır.

i) Vergiler kanuna dayalıdır. Bütçe, Meclisi Umumide görüşülecek ve kabul edilecektir. Bütçe kanunu 1 yıl için geçerli olacaktır.

j) Anayasaya göre, illerin idaresi tevsii mezuniyet (yetki genişliği) ilkesine dayanır. Ayrıca yerel yönetimler anayasal düzeyde ilk kez bu Anayasa ile düzenlenmiştir.

k) İhtilal ortaya çıkacağına dair işaretler görüldüğünde, o yerde olağanüstü hal (idarei örfiye) ilan edileceği hususu hükme bağlanmıştır.

1909 DEĞİŞİKLİKLERİ

1. Bakanlar Kurulunun, hükümet siyasetinden dolayı birlikte ve bireysel olarak Meclise karşı sorumlu olacakları açıkça düzenlenerek parlamenter rejime geçişin adımlarından birisi atılmıştır.

2. Padişahın Meclisi feshetme yetkisi ile diğer yetkileri sınırlandırılmıştır. Padişahın Meclisi tek başına dağıtma yetkisi kaldırılmıştır.

Padişahın Meclisi feshetmesi, Ayan Meclisinin onayı ve 3 ay içinde seçim yapılması şartlarına bağlanmıştır. Padişah and içecektir ve Padişah kararlarında başbakan ve ilgili bakanın imzası bulunacaktır. Padişahın kanunları yayımlamama yetkisi kaldırılarak, Padişaha kanunu iki ay içinde yayımlama ve geri göndermede yetkisi tanınmıştır. Üyelerin kanun teklif etme yetkisi üzerindeki Padişah denetimi kaldırılmıştır. Sürgün yetkisine son verilmiştir.

3. Basında sansür yasaklanmış, haberleşme özgürlüğü ve toplanma özgürlüğü getirilmiş, toplanma ve dernek kurma haklarının sınırları belirlenmiştir.