Gazneliler Devleti (963-1187)

Adını başşehir Gazne’den alan hânedana Mahmud-ı Gaznevî’nin Yemînüddevle lakabına nisbetle Yemînîler, babasına nisbetle Sebük Teginîler de (Âl-i Sebük Tegin, Âl-i Nâsırüddin) denilir.

III-IV. (IX-X.) yüzyıllarda Sâmânî Devleti’nin en parlak devrinde Mâverâünnehir yoluyla İslâm dünyasına giren Türkler’in büyük bir kısmı, Abbâsî halifelerinin ve eyaletlerdeki Arap ve İranlı valilerin hizmetinde asker veya muhafız olarak hizmet görmekteydiler. Bu sırada Büveyhîler ve Sâmânîler mahallî kuvvetlerin yanında ordularında Türk askerlerini kullanmaya başlamışlardı. Nitekim 300 (912) yılından sonra Sâmânî Devleti’nde Türk vali ve kumandanlarına rastlanmaktadır. Merkezî hükümetin otoritesi zayıflayınca bu Türk kumandanları devlet yönetimini ele geçirerek yarı bağımsız bir şekilde hüküm sürüyorlardı.

Sâmânî Devleti’nin Horasan orduları kumandanı olan Alp Tegin, 350’de (961) Vezir Ebû Ali el-Bel‘amî ile birleşerek kendi adayını Sâmânî tahtına çıkarmak istedi, fakat başarısızlığa uğradı. Alp Tegin bunun üzerine beraberindeki çok az bir kuvvetle birlikte Doğu Afganistan’daki Gazne şehrine çekilmeye mecbur kaldı ve mahallî bir hânedan olan Levikler’i uzaklaştırarak burayı ele geçirdi (Zilhicce 351 / Ocak 963). Bu şekilde Gazneli Devleti’nin temelleri atılmış oldu. Gazneli Devleti sadece Alp Tegin’in beraberinde getirdiği Türk askerlerine dayanmıyordu; bu bölgeye uzun yıllar önce gelen Türkler de vardı.

Levik hânedanı Gazne’yi kolay kolay elden bırakmamış, Alp Tegin’in yerine geçen oğlu Ebû İshak İbrâhim zamanında (963-966) bu şehri ele geçirmişlerdi. Ancak Ebû İshak, Sâmânî emîrinin yardımı ile Gazne’ye tekrar hâkim oldu. Böylece Sâmânîler de bölge üzerinde hiç olmazsa ismen hâkimiyet kurdular. Ebû İshak İbrâhim’in oğlu olmadığından ölümünden sonra devletin başına Türk kumandanlar geçti. Bunların ilki Bilge Tegin idi. Bilge Tegin Gerdîz Kalesi’ni kuşattığı sırada öldü (364/974-75), yerine Böri Tegin (Pîrî Tegin) geçti. Ancak Böri Tegin de Gazne’de fazla hüküm sürmedi; kabiliyetsizliği sebebiyle Türkler tarafından görevinden uzaklaştırılarak yerine Alp Tegin’in en güvendiği kişilerden biri olan Sebük Tegin getirildi (366/977).

Gazneliler Devleti Kuruluşu

Sebüktekiniler olarak isimlendirilen Gazne kurucusu Alp Tekin, henüz devleti kurmadan Horasan genel valisiydi. Mansuri ile yaşadığı anlaşmazlıklar sonucunda, görevden ayrılmış ve Belh şehrine gitmiştir.

Mansur, Alp Tekin’in kendisine yaptıklarından dolayı, askeri seferler düzenlemeye başlamıştır. Mansur’un gönderdiği birlikleri püskürtmeyi başaran Alp Tekin, hemen sonrasında Gazne şehrini ele geçirmek hedefine odaklanmış ve ele geçirip, Gazne devletini kurmuştur.

Gazneliler Devleti Kurucusu

Diğer tüm Türk devletlerinden daha farklı coğrafyada yer alan Gazne devleti, 963 yılında Alp Tekin (Alp Tigin) tarafından kuruldu. Alp Tekin’in doğum tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte, Samani emirlerinden olan Ahmet b. İsmail’e satılmış bir kimsedir.

Birliğe alındıktan kısa süre sonra yeteneklerini göstermeye başlayan Alp Tekin, kendisini satın alan kişi tarafından azat edildi. Kendisi alan hükümdarın ölümüyle, yerine geçen Samani hükümdarı üzerinde nüfuz sahibi olmuş ve Samani devleti üzerinde söz hakkı sahibi olmaya başlamıştır.

Ancak daha sonrasında, Samani emiri Abdülmelik, Alp Tekin’in ilerleyen dönemlerde tehlike oluşturabileceğini düşünmüş ve kendisini Horasan valiliğine atamıştır.