Edebiyat Ders Notları

TÜRK EDEBİYATINDA İLKLER

LYS  Edebiyat  Notları

1. TÜRK EDEBİYATINDA İLKLER
2. İSLAMİYET ÖNCESİ VE İSLAMİ DÖNEM (DİVAN VE HALK EDEBİYATI)

İlk alfabe:

Göktürk (Orhun) alfabesi

Bilinen ilk Türk şairi:

Arpınçur Tigin

İlk Türk yazarı:

Yolluğ Tigin

Bilinen en eski ve ilk destanımız:

“Alp Er Tunga Destanı”

Türkçenin ilk yazılı belgeleri:

“Orhun Yazıtları” (Türk adının geçtiği ilk metindir bu yazıtlar. “Orhun Yazıtları”, söylev türünün ilk örneğidir.)

İslami dönem Türk edebiyatının ilk edebi eser örneği:“Kutadgu Bilig”dir. İlk Türkçe didaktik şiirler bu yapıttadır. Aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk yapıttır. İlk mesnevi örneğidir. İlk siyasetname örneğidir.

İlk İslami Türk destanı:

“Satuk Buğra Han Destan

Sagu türünün ilk örneği:

“Alp Er Tunga Sagusu”

Türkçenin bilinen ilk sözlüğü:

“Divanü Lü- gati’t-Türk”

Dede Korkut’tan ilk bahseden:

“Camiü’t- Tevarih” adlı yapıtında ünlü tarihçi Reşidüddin’dir. Arap harfleriyle ilk neşreden Kilisli Muallim Rıfat Bilge’dir. Yeni harflerle ilk neşrini yapan Orhan Şaik Gökyay’dır.

Türkçe ilk manzum mevlit metnini yazan:

Ahmedi

Divan sahibi ilk sanatçı:

Yunus Emre

Divan edebiyatının ilk temsilcisi:

Hoca Dehhani

Tasavvuf konusunda yazılan ilk eser:

“Divan-ı Hikmet”

Edebiyatımızın ilk aşk mesnevisi:

Şeyyat Hamza’nın “Yusuf u Züleyha”sı

Anadolu Türkçesiyle yazılan ilk eser:

Ahmet Fakih’in yazdığı “Çarhname”si

İlk gezi eserlerimiz:

Seydi Ali Reis’in “Miratü’l- Memalik”i / Babürşah’ın “Babürname”si

Antoloji türünün ilk örneği:

Ömer b. Mezid’in 1437’de hazırladığı “Mecmuatü’t – Nezair”

Süslü nesrin ilk temsilcisi:

Sinan Paşa

İlk şehrengiz:

Mesihi

Hamse sahibi ilk sanatçı:

Ali Şir Nevai

İlk edebi mektup:

Fuzuli’nin “Şikâyetname”si

Anadolu sahasında hamse sahibi ilk sanatçı:

Hamdullah Hamdi

İlk bibliyografya yazarımız:

Kâtip Çelebi – “Keşfü’z- Zünun”

Şairlerle ilgili yazılan ilk tarafsız ve alfabetik tezkire:

Latifi

İlk şairler tezkiresi:

Ali Şir Nevai’nin “Mecalisü’n-Nefais”i

Anadolu sahasında ilk şuara tezkiresi:

Sehi Bey’in “Heşt Behişt”i

İlk edebi anı:

Babürşah’ın “Babürname”si

Divan edebiyatında çocuklar için yazılan ilk eser:

Nabi’nin “Hayriye”si

İlk şarkı örnekleri:

Naili

Matbaada basılan ilk yapıt:

“Vankulu Lügati”

Türkçe ilk mevlit:

Süleyman Çelebi’nin “Vesiletü’n-Necat” adlı yapıtı

1. TANZİMAT EDEBİYATI

İlk edebi ve felsefi çeviri:

Münif Paşa’nın “Muhaverat-ı Hikemiye”si

İlk çeviri roman:

Yusuf Kemal Paşa’nın Fransız yazar Fenelon’dan çevirdiği “Telemak” adlı roman

İlk resmi gazete:

Takvim-i Vekayi (1831)

İlk yarı resmi gazete:

Ceride-i Havadis (1840)

Batılı anlamda ilk günlük örneği:

Direktör Ali Bey’in yazdığı “Seyahat Jurnali”

İlk Türk gazetecisi:

Şinasi

Batılı anlamda ilk tiyatro yapıtı:

Şinasi’nin “Şair Evlenmesi”

Noktalama işaretlerini düzyazıda ilk kez kullanan:

Şinasi

İlk makale:

Şinasi’nin Tercüman-ı Ahval gazetesindeki “Mukaddime” başlıklı yazısı

İlk özel gazete:

Şinasi ve Agâh Efendi’nin çıkardığı Tercüman-ı Ahval

Batılı anlamda ilk fabl örneklerini yazan:

Şinasi

İlk tezli roman örneği:

Nabizade Nazım’ın “Zehra” adlı yapıtı

Sahnelenen ilk tiyatro yapıtı:

Namık Kemal’in “Vatan yahut Silistre”si

İlk hikâye denemesi:

Emin Nihat Bey’in “Müsameretname”si

İlk öykü örnekleri:

Ahmet Mithat Efendi’nin “Letaif-Rivayet”i

Batılı anlamda ilk eleştiri yazısı ve yapıtı:

Namık Kemal’in “Lisan-ı Osmanî Edebiyatı Hakkında Bazı Mülahazat-ı Şamildir” yazısı, ilk eleştiri yapıtı “Tahrib-i Harabat”

İlk edebi roman:

Namık Kemal’in “İntibah” adlı romanı

İlk tarihi roman:

Namık Kemal’in “Cezmi”si

İlk köy şiiri:

Muallim Naci’nin yazdığı “Köylü Kızların Şarkısı”

İlk kafiyesiz şiir:

Abdülhak Hamit Tarhan’ın yazdığı “Validem”

Yabancı ülkede geçen bir macerayı anlatan ilk tiyatro yapıtı:Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Finten”i

Aruzla yazılan ilk manzum tiyatro yapıtı:

Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Eşber”i

Heceyle yazılan ilk manzum tiyatro yapıtı:

Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Nesteren”i

İlk pastoral şiir:

Abdülhak Hamit Tarhan’ın “Sahra”sı

İlk edebiyat teorisi yapıtı:

Recaizade Mahmut Ekrem’in “Talim-i Edebiyat”ı

İlk polisiye roman:

Ahmet Mithat Efendi’nin “Esrar-ı Cinayet” adlı romanı

Türk romancılığında ilk alafranga tip:

Ahmet Mithat Efendi’nin roman kahramanı olan Felatun Bey

Batılı anlamda ilk antoloji:

Ziya Paşa’nın üç ciltlik “Harabat”ı

Türk tiyatrosunda Batı’dan eser uyarlamayı ilk kez yapan:Ahmet Vefik Paşa

Türkçe sözlük adını ilk kullanan, ilk yerli roman olan “Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat”ı yazan:

Şemsettin Sami

İlk tarih ve coğrafya ansiklopedimiz:

Şemsettin Sami’nin yazdığı “Kamusü’l Alam”

İlk köy romanı:

Nabizade Nazım’ın “Karabibik”i

İlk realist roman:

Recaizade Mahmut Ekrem’in “Araba Sevdası”

Çocuklara yönelik ilk dergi:

1869’da çıkan Mümeyyiz

Edebiyat tarihi adıyla yazılan ilk eser:

Abdülhalim Memduh’un “Tarih-i Edebiyat-ı Osmaniye”si

İlk kadın romancı:

Fatma Aliye Hanım

Tanzimat’tan sonraki edebiyatımızın ilk kadın şairi:

Nigar Hanım

İlk mizah dergisi:

Teodor Kasap’ın çıkardığı Diyojen

İlk mizahi sözlük:

Direktör Ali Bey’in “Lehçetü’l-Hakayık”ı

İlk psikolojik roman denemesi:

Nabizade Nazım’ın “Zehra”sı

İlk dergi:

Münif Paşa’nın çıkardığı Mecmua-ı Fünun

1. SERVETİFUNUN EDEBİYATI VE FECRİATİ EDEBİYATI

İlk edebi beyannameyi yayımlayan:

Fecriati Topluluğu

İlk mensur şiir:

Halit Ziya’nın “Mensur Şiirler”i

İlk psikolojik roman:

Mehmet Rauf’un “Eylül” romanı

Sone’yi ilk kez kullanan:

Süleyman Nesip

Anjambmanı ilk kullanan şair:

Tevfik Fikret

Çocuklar için yazılmış ilk şiir kitabı:

Tevfik Fikret’in “Şermin” yapıtı

İlk önemli fıkra yazarı:

Ahmet Rasim

1. MİLLİ EDEBİYAT VE CUMHURİYET DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI

İlk çocuk romanı:

Mahmut Yesari’nin “Bağrı Yanık Ömer” yapıtı

Röportaj türünün ilk örneği:

Ruşen Eşref Ünaydın’ın “Diyorlar ki” adlı yapıtı

Batılı anlamda ilk edebiyat tarihi:

Fuat Köprülü

“Milli Edebiyat” ifadesi ilk kez kullanılan:

Genç Kalemler

Türk sözcüğünü ilk kullanan şair:

Mehmet Emin Yurdakul

Dış Türkleri konu alan ilk roman:

Ahmet Hikmet Müftüoğlu’nun “Gönül Hanım” adlı romanı

Cumhuriyet dönemi köy romancılığının ilk örneği:

Yakup Kadri’nin “Yaban” romanı

İlk Türk sosyologu:

Ziya Gökalp

“Orhun Abideleri”nden ilk söz eden Türk:

Necip Asım (İkdam gazetesi 200.sayı)

İlk otobiyografik roman:

Peyami Safa’nın “Dokuzuncu Hariciye Koğuşu” (Dünya roman tarihinde kahramanın adı verilmeyen ilk romandır.)

İlk TDK roman ödülü:

“Suçumuz İnsan Olmak” (1957) adlı yapıtıyla Oktay Akbal

İlk TDK şiir ödülü:

“Delice Böcek” şiiriyle Fazıl Hüsnü Dağlarca

Batı nazım şekillerini ilk defa kullanan şairimiz:

Edip Ayel (1894-1957)

İlk fütürist (gelecekçi) sanatçımız:

Ercüment Behzat Lav

Köyden şehre göçü ilk kez işleyen:

Orhan Kemal

Heceyle yazılmış, sanat değeri taşıyan ilk manzum piyes:Yusuf Ziya Ortaç’ın “Binnaz” adlı oyunu

İlk postmodern roman:

Oğuz Atay’ın “Tutunamayanlar” adlı romanı

İlk monolog tarzıyla yazılmış ilk roman:

Adalet Ağaoğlu’nun “Bir Düğün Gecesi” romanı

Hikâyede gerçek anlamda Anadolu’yu işleyen ilk yazar:

Refik Halit Karay

Serbest ölçüyü kullanan ilk şair:

Nazım Hikmet

Tiyatroda ilk kadın oyuncu:

Afife Jale (Hüseyin Cahit’in yazdığı “Yamalar” adlı oyunda oynamıştır.)

İlk epik tiyatro:

Haldun Taner’in “Keşanlı Ali Destanı” adlı yapıtı

1. DÜNYA EDEBİYATINDAKİ İLKLER

İlk roman örneği:

Rebelais – “Gargaunta”

İlk modern roman:

Cervantes – “Don Kişot”

İlk tarihi roman:

W.Scott – “Waverley”

İlk psikolojik roman:

Madam de La Fayette – “Princesse de Cleves”

İlk öykü örneği:

1. Boccacio – “Decameron”

Olay öyküsünün öncüsü:

Guy de Maupassant

Durum/Kesit öyküsünün öncüsü:

1. Çehov

Deneme türünün kurucusu:

Montaigne

Deneme türünün ikinci ismi:

Bacon

İlk biyografi yazarı:

Plutarkhos

Tarih türünün kurucusu:

Heredot

İlk büyük destan şairi:

Homeros

İlk trajedi sanatçısı:

Aiskhylos

İlk büyük komedya sanatçısı:

Aristophanes

İlk anı yazarı:

Ksenophon – “Anabasis”

İlk özdeyiş yazarı:

La Rochefaucault

En eski ve ünlü hatipler:

Demosthenes, Çiçero, Bousset

İlk fabl örneği (Batı):

Aisopos (Ezop) – “Fabllar”

İlk fabl örneği (Doğu):

Beydaba – “Kelile ile Dimne”

İlk lirik şair:

Sappho

Pastoral şiirin kurucusu:

Theokritos

Didaktik şiirin kurucusu:

Hesiodos

İlk mensur şiir:

Baudelaire – “Küçük Mensur Şiirler”

Klasisizmin kuramcısı:

Boileau – “Şiir Sanatı”

Romantizmin kuramcısı:

Victor Hugo – “Cromvell” yapıtının ön sözü

Dramın kurallarını belirleyen:

Victor Hugo

İlk realist roman:

1. Flaubert – “Madam Bovary”

Natüralizmin kuramcısı:

Emile Zola

Dünyada bilinen ilk destan:

Sümerlerin “Gılgamış Destanı”

TÜRK EDEBİYATINDA SANATÇILARIN UNVANLARI

Istırap şairi:

Fuzuli,

Sultanü’ş-şuara (şairler sultanı):

Baki

Hiciv üstadı:

Nefi

Hacı kalfa:

Kâtip Çelebi

Zevk-eğlence şairi:

Nedim

Lale devri şairi:

Nedim

Vatan şairi:

Namık Kemal

Hürriyet şairi:

Namık Kemal

Şair-i Azam:

Abdülhak Hamit Tarhan

Tezatlar şairi:

Abdülhak Hamit Tarhan

Üstat:

Recaizade Mahmut Ekrem

Mistik şair:

Necip Fazıl Kısakürek

Milli şair/Türk şairi:

Mehmet Emin Yurdakul

Sokağı getiren romancı:

Hüseyin Rahmi Gürpınar

Server Bedii:

Peyami Safa

Ağıtlar şairi:

Recaizade Mahmut Ekrem

Bayrak şairi:

Arif Nihat Asya

Evler şairi:

Behçet Necatigil

Çimdik:

Yusuf Ziya Ortaç

Kirpi:

Refik Halit Karay

Yazı makinesi:

Ahmet Mithat Efendi

Ölüm şairi:

Cahit Sıtkı Tarancı

İstanbul öykücüsü:

Sait Faik Abasıyanık

Halikarnas Balıkçısı:

Cevat Şakir Kabaağaçlı

Deli Ozan, Çamdeviren:

Faruk Nafiz Çamlıbel

İstanbul şairi:

Yahya Kemal Beyatlı

Ümmetçi şair:

Mehmet Akif Ersoy

Sokağı şiire getiren şair:

Orhan Veli Kanık

Anadolu şairi:

Ömer Bedrettin Uşaklı

KURTULUŞ SAVAŞINI İŞLEYEN YAZARLAR VE ROMANLAR

Ahmet Hamdi Tanpınar:

Sahnenin Dışındakiler

Aka Gündüz:

Dikmen Yıldızı

Attila İlhan:

Kurtlar Sofrası, Sırtlan Payı

Halide Edip Adıvar:

Ateşten Gömlek, Vurun Kahpeye

Hasan İzzettin Dinamo:

Kutsal İsyan

İlhan Tarus:

Vatan Tutkusu, Hükümet Meydanı, Var Olmak

İlhan Selçuk:

Yüzbaşı Selahattin’in Romanı

Kemal Tahir:

Yorgun Savaşçı, Esir Şehrin İnsanları, Esir Şehrin Mahpusu

Mehmet Rauf:

Halas

Mithat Cemal Kuntay:

Üç İstanbul

Peyami Safa:

Sözde Kızlar, Biz İnsanlar

Samim Kocagöz:

Kalpaklılar, Doludizgin

Talip Apaydın:

Toz Duman İçinde, Vatan Dediler, Köylüler

Tarık Buğra:

Küçük Ağa, Küçük Ağa Ankara’da

Yakup Kadri Karaosmanoğlu:

Yaban, Ankara, Sodom ve Gomore

ANADOLU’YU ANLATAN YAZARLAR VE ROMANLARI

Güney Anadolu, Toroslar ve Çukurova Yöreleri

Orhan Kemal:

Vukuat Var, Hanımın Çiftliği, Kanlı Topraklar, Bereketli Topraklar Üzerinde

Yaşar Kemal:

Teneke, Ortadirek, İnce Memed, Yer Demir Gök Bakır, Ölmez Otu, Demirciler Çarşısı Cinayeti

Orta Anadolu

Fakir Baykurt:

Yılanların Öcü, Irazca’nın Dirliği, Kaplumbağalar, Tırpan, Amerikan Sargısı

Kemal Tahir:

Sağır Dere, Kör Duman, Rahmet Yolları Kesti, Yedi Çınar Yaylası, Köyün Kamburu, Büyük Mal

Talip Apaydın:

Sarı Traktör, Yarbükü, Ortakçının Oğlu, Define, Yoz Duvar

Ege Bölgesi

Necati Cumalı:

Tütün Zamanı, Yağmurlar ve Topraklar, Susuz Yaz

Samim Kocagöz:

Yılan Hikâyesi, Bir Karış Toprak

Doğu Anadolu

Ferid Edgü:

Kimse, O

Kemal Bilbaşar:

Cemo, Memo

Ömer Polat:

Mahmudo ile Hazel, Saragöl

Güneydoğu

Bekir Yıldız:

Reşo Ağa, Kaçakçı Şahan

DOĞU-BATI ÇATIŞMASI, YANLIŞ BATILILAŞMA, TOPLUMSAL DEĞİŞMEYİ İŞLEYEN YAZARLAR VE YAPITLARI

Ahmet Hamdi Tanpınar:

Huzur, Saatleri Ayarlama Enstitüsü

Ahmet Mithat Efendi:

Felatun Bey’le Rakım Efendi

Halide Edip Adıvar:

Sinekli Bakkal

Peyami Safa:

Fatih-Harbiye, Sözde Kızlar

Recaizade Mahmut Ekrem:

Araba Sevdası

Reşat Nuri Güntekin:

Miskinler Tekkesi, Yaprak Dökümü

Yakup Kadri Karaosmanoğlu:

Sodom ve Gomore, Kiralık Konak

KASABA YAŞAMINI ANLATAN YAZARLAR VE YAPITLARI

İlhan Tarus:

Yeşilkaya Savcısı

Reşat Nuri Güntekin:

Yeşil Gece, Kavak Yelleri

Sabahattin Ali:

Kuyucaklı Yusuf

Samim Kocagöz:

Bir Şehrin İki Kapısı

OSMANLININ KURULUŞUNU ELE ALAN YAZARLAR VE YAPITLARI

Kemal Tahir:

Devlet Ana

Tarık Buğra:

Osmancık

ÖNEMLİ HİCİV SANATÇILARI VE YAPITLARI

Şeyhi:

Harname

Fuzuli:

Şikâyetname

Nef’i:

Siham-ı Kaza

Ziya Paşa:

Zafername

Neyzen Tevfik:

Azab-ı Mukaddes

EDEBİYATIMIZDA ÖNEMLİ ROMAN KAHRAMANLARI

Tanzimat Edebiyatı

Araba Sevdası:

Bihruz Bey, Periveş, Keşfi Bey

Cezmi:

Cezmi, Adil Giray, Perihan, Şehriyar

İntibah:

Ali Bey, Mahpeyker, Dilaşup

Karabibik:

Karabibik, Yosturoğlu, Koca İmam, Huri, Hüseyin, Eftalya

Sergüzeşt:

Asaf Paşa, Celal, Dilber, Taravet, Cevher

Zehra:

Zehra, Suphi, Sırrı Cemal

Servetifünun Edebiyatı

Aşk-ı Memnu:

Adnan Bey, Bihter, Behlül, Nihal, Firdevs Hanım

Eylül:

Necip, Suat, Süreyya

Kırık Hayatlar:

Ömer, Behiç, Vadide, Neyyir, Leyla, Selma

Mai ve Siyah:

Lamia, Ahmet Cemil, Hüseyin Nazmi

Mürebbiye:

Dehri Efendi, Matmazel Anjel, Şem’i, Sadri

Şık:

Şatırzade, Şöhret Bey, Madam Potiş

Şıpsevdi:

Meftun Bey, Edibe Hanım, Kasım Efendi

Milli Edebiyat

Yaprak Dökümü:

Ali Rıza Bey, Hayriye Hanım, Ferhunde, Leyla, Necla, Fikret

Ateşten Gömlek:

Ayşe, Peyami, Binbaşı İhsan

Çalıkuşu:

Feride, Kamuran, Doktor, Hayrullah Bey

Handan:

Neriman, Hüsnü Paşa, Refik Cemal

Nur Baba:

Nur Baba, Ziba Hanım, Nigar Hanım, Süheyla

Sodom ve Gomore:

Leyla, Necdet, Sami Bey

Vurun Kahpeye:

Aliye, Hacı Fettah, Tahsin Bey

Yaban:

Ahmet Celal, Emine, Mehmet Ali, İsmail

Sinekli Bakkal:

Rabia, Osman (Peregrini), Kız Tevfik, Emine, Vehbi Dede

Yeşil Gece:

Şahin, Kazım

Cumhuriyet Edebiyatı

Aganta Burina Burinata:

Mahmut, Halil Usta

Anayurt Oteli:

Zebercet

Ayaşlı ve Kiracıları:

Ayaşlı İbrahim, Hasan Bey, Buharalı Abdülkerim, Faika, Fuat, İffet Hanım, Şefik Bey

Bereketli Topraklar Üzerinde:

Yusuf, Köse Hasan, Pehlivan Ali

Dokuzuncu Hariciye Koğuşu:

Hasta Bir Çocuk, Nüzhet, Doktor Ragıp

Fatih-Harbiye:

Neriman, Faiz Bey, Şinasi, Macit

Huzur:

İhsan, Nuran, Suat, Mümtaz

İnce Memed:

Memed, Hatce, Abdi Ağa

Kuyucaklı Yusuf:

Yusuf, Muazzez, Selahat- tin Bey

Küçük Ağa:

Mehmet Reşit Efendi (İstanbullu Hoca), Çolak Salih

Matmazel Noralya’nın Koltuğu:

Ferit, Nilüfer, Fotika

Sözde Kızlar:

Behiç, Mebrure, Nafi Bey

Tutunamayanlar:

Selim Işık, Turgut Özben

Yılanların Öcü:

Kara Bayram, Haceli, Irazca Ana

TÜRK EDEBİYATINDAKİ ÖNEMLİ DERGİLER

Ağaç (1936):

Necip Fazıl tarafından çıkarılmıştır.

A dergisi (1956-1960):

1. Yeni akımına destek olmak için çıkarılmıştır.

Akbaba (1922-1977):

Yusuf Ziya ve Orhan Seyfi tarafından çıkarılan haftalık, siyasi mizah dergisidir.

Büyük Doğu (1943-1955):

Necip Fazıl Kısakürek’in çıkardığı dergidir.

Çınaraltı (1941-1944):

Orhan Seyfi ve Yusuf Ziya’nın çıkardıkları Türkçü ve fikir ve sanat dergisidir.

Dergâh (1921-1923):

İlki Mustafa Nihat Özön tarafından çıkarılmıştır. 1990’da ise Ezel Erverdi tarafından yeniden çıkarılmaya başlanmıştır.

Diriliş (1966-1967):

Sezai Karakoç tarafından çıkarılmıştır.

Genç Kalemler (1910-1912):

Ömer Seyfettin ve Ali Cenap tarafından çıkarılmıştır.

Hisar (1950-1957/1964-1980):

Munis Faik Ozansoy tarafından çıkarılmıştır.

Kadro (1932-1935):

Yakup Kadri tarafından çıkarılmıştır.

Mavera (1976):

1. Zarifoğlu, E. Beyazıt, R. Özdenören, M. Akif İnan bu derginin kurucuları arasındadır.

Papirüs (1966-1970):

Cemal Süreya tarafından çıkarılmıştır.

Resimli Ay (1924-1930):

Zekeriya Sertel’in çıkardığı “gerçekçi” halk dergisidir.

Türk Yurdu (1911-1931):

Türk Yurdu Cemiyetinin yayın organıdır.

Türk Dili (1951-…):

TDK tarafından çıkarılmıştır.

Ülkü (1933-1950):

Halk evleri tarafından çıkarılmıştır.

Yeni Dergi (1964-1975):

Mehmet Fuat (Fuat Bengü) tarafından çıkarılmıştır.