İlk Müslüman Türk Devletleri Kültür ve Medeniyeti Özet Ders Notu

A) DEVLET YÖNETİMİ

Semboller: Kılıç, Yay, Örgin, Otağ, Hutbe, Tıraz (Elbise), Hilat (Hediye), Çetr (Şemsiye), Sikke (Para) ve Beraat (Atama)’dır.

Unvanlar: Han, Hakan, İlig, Erkin, Bey, Padişah, Sultan, Sultan-ı Azam, Melik ve Şah’dır.

Kut anlayışı değişmemiştir. Tarihteki Türk devletlerinin hepsinde vardır sadece Türkiye Cumhuriyetinde yoktur.

Saray Görevlileri:

1. Candar: Hükümdarı Korur
2. Alemdar: Bayrak, Sancak
3. Silahtar: Hükümdarın silahıyla ilgilenir
4. Taştdar: Hükümdarın temizlik işleriyle ilgilenir
5. Şaraptar: Hükümdarın içecekleriyle ilgilenir
6. Hansalar: Hükümdarın sofrası ile ilgilenir
7. Çaşnigir: Hükümdarın yiyecekleri ile ilgilenir
8. Camedar: Hükümdarın giysisiyle ilgilenir
9. Emir-i Şikar: Hükümdarın av partilerini düzenler

Hacip:

Hükümet ile halk arasında ara bulucudur.

Görevleri:

1. Hükümdar ve vezirden sonra gelen en yetkili kişidir.
2. Hükümdar ile devlet, hükümdar ile halk arasındaki ilişkileri düzenler.
3. Uygun gördüklerini Divan-ı Mezalime çıkarır.
4. En bilginine “Has Hacip, Uluğ Hacip veya Hacibül Hüccab” denir.

Devlet Görevlileri:

• Amid: Sivil Yönetici
• Amil: Selçuklularda vergi toplayan kişi
• Yuğruş: Karahanlılarda vezir
• Muhtesip: Belediye işlerinden sorumludur. Çarşı ve pazarı denetler.
• Melik: Hükümdarın oğludur.
• Atabey: Eğitimden sorumludur.
• Şirne: Askeri vali.

Divan-ı Saltanat

• Divan-ı İstifa: Ekonomi ile ilgili görevleri yerine getirir. Başındaki kişiye Müstevfi denir.
• Divan-ı Arz: Askeri işlerle ilgilenir. Başındakine Emir-i Arz denir.
• Divan-ı İşraf: Denetim görevlerini yerine getirir. Başındakine Müşrif-i Memalik denir.
• Divan-ı Tuğrai: Yazışma işleriyle ilgilenir. Başındakine Tuğrai denir.
• Niyabet-i Saltanat: Sultanın olmadığı zamanlarda devleti yönetir. Naib unvanını alır.
• Divan-ı Mezalim: Haksızlığa uğrayan, Siyasi suçlar, Vakıfları denetlemek ve Muhtesibin yerine getiremediği kararları verir. Sultan başkanlık eder.

B) HUKUK

İlk Türk-İslam hukukunun oluşmasında:

1. Oğuzların getirdiği esaslar
2. Oğuzların kabile gelenekleri
3. Uygur, Akhun ve Sasani gelenekleri etkili olmuştur.

Şeri ve Örfi olarak ikiye ayrılır: Şeri: Evlenme, Miras, Ticaret, Boşanma gibi hukuki konuları kapsar. Örfi: Sosyal ve Güvenlik konularını kapsar. Askeri Davalar: Kadıeşker (Kadıasker) askeri davaları görür.

C) ORDU

a) Gulam Ordusu 2’ye ayrılır:

1. Guleman-ı Saray:
   – Sarayı korur.
   – Maaşları direkt verilir.
   – Beştagani adında maaş alır.
   – Her ırktan asker bulunur
2. Hassa Ordusu
   – Sadece Türklerden oluşur
   – Ordunun vurucu gücüdür
   – Eyaletlerde bulunur
   – Maaş yerine ikta verilir.

NOT: İslam öncesine göre orduya getirilen en büyük yenilik Gulam’dır.

b) Melik ve Atabey Ordusu

c) Türkmenler

d) Bağlı beylik ve devlet ordusu

D) SOSYAL HAYAT

• İmarethane: Aşevi
• Tabhane: Misafirhane
• Debbahhane: Dericilik
• Kapan: Tek bir cins malın satıldığı yer
• Bedesten: Kapalı Çarşı
• Sebil: Çeşme
• Tutmaç: 11. yüzyılda Türklerin milli yemeğidir. Ramazanın ilk günü yapılır.
• Kümbet: Anıt mezar. Siyasiler ve eşleri için yapılır.
• Türbe: Dini kişilerin mezarıdır.
• Külliye: Toplu yapılardır. Caminin etrafına yapılır.
• Arasta: Çarşı
• Bangah: Saray
• Tekke: Din öğretilen görünüm
• Zaviye: Tekkenin küçüğü

Darülafiye, Darüşsıhha, Maristan ve Bimaristan (Bimarhane): Hastane demektir.

E) TOPRAK YÖNETİMİ

1. Mülk topraklar: Müslümanlar Öşür, Gayrimüslimler Haraç
2. Miri Topraklar:
   Has: Geliri sultana bırakılır.
   Vakıf: Geliri sosyal ve dini kurumlar için ayrılır.
   İkta: Geliri devlet memuru ve komutanlar için ayrılır.

F) EĞİTİM

Karahanlılar ilk Türk-İslam medresesi olan Semerkant medresesini yapmışlardır.
Danişmentliler Anadolu’da kurulan ilk medrese olan Yağıbasan medresesini yapmışlardır.
Büyük Selçuklular İlk medreseyi Nişabur’da açtılar. En büyük mederese Bağdat medresesidir.

• Danişment: Öğrenci
• Müderris: Öğretmen
• İcazetname: Diploma
• Molla: Fıkıh veya islami ilimlerde yetişen en üst öğretmen
  1. Cabr, Riyaziye, Hesap: Matematik demektir.
  2. Hendese: Geometri
  3. Müsellesat: Trigonometri
  4. Simya: Kimya
  5. Tabiyet: Çevre
  6. Nücum ve Hıyet: Astronomi
• Megazi: Savaş
• Siyer: Hayat
• Hadis: Peygamber Sözleri
• Fıkıh: İslam Hukuku
• Sünnet: Peygamber Davranışları
• Kelam: İslam Felsefesi

NOT 1: Tefsir ile uğraşana Müfessir denir. Hadis ile uğraşana Muhaddis denir.
NOT 2: Büyük Selçuklu Devletinde medrese açılmasının nedenleri:

• Bilim insanı yetiştirmek,
• Devlet memuru yetiştirmek,
• Zararlı fkir akımlarına karşı fikir üretebilmek.
  1. Eser: Terim
  2. Ciltleyen: Mücellid
  3. Yazar: Müellif
  4. Çoğaltan: Müstervih
  5. Nakkah: Mühür sanatı ile uğraşan

G) MİMARİ VE SANAT

a) Mimari

Karahanlılar:

• Arap Ata Türbesi
• Ayşe Bibi Türbesi

Gazneliler:

• Zafer Kuleleri
• Leşker-i Bazaar Cami

Büyük Selçuklu Devleti:

• İran’da bulunur.
• Diyarbakır Ulu Camisine ekleme yapmışlar.

NOT: 4 ve 6 minareli cami Osmanlılarda bulunur. Selçuklular 2 minareli cami yapmışlardır.

b) Sanat

Hat Sanatı:

• Arapçayı güzel yazma sanatıdır.
• Bu sanatla uğraşana hattat denir.
• Amasyalı Yakut ilk büyük Türk hattattır.

Minyatür Sanatı:

• Perspektife dikkat edilmez.
• Kişiler statülerine göre büyük veya küçük çizilir.
• Tasvir sanatıdır.
• Musavver veya Nakkaş denir.

Tezhip Sanatı:

• Kitap süslemede kullanılır.
• Altınlamak, yaldızlamak anlamına gelir.

Diğer Sanatlar:

• Ebru Sanatı
• Telkari: Gümüş işleme
• Malakari: Duvar süsleme
• Vitray: Cam süsleme
• Maden İşlemeciliği
• Ahşap İşlemeciliği
• Ciniclik

Önemli Kişiler ve Özellikleri

Farabi

• Al Phoribius ve Muellim-i Sani olarak bilinir.
• Kitabül Musiki: Dünyanın yazılmış ilk müzik kitabıdır.
• İhsaül Ulüm: İlimleri sınıflandırdığı kitap
• El Medinetül Fazıla: Şehir yönetimi
• Birleşmiş milletlerin temel fikrini atan kişidir.
• Türk-İslam dünyasında pozitif bilimleri başlattı.
• Astronomi, Felsefe, Tıp gibi alanlarda uğraşmıştır.

Gazali

• Felsefecidir. Genellikle dini bilgilerle uğraşmıştır. Hasan Sabbaha karşı.
• Nizamiye Medreselerinin Bağdat rektörüdür.
• Haşhaşilere karşı fikir üretmiştir.
• Asarül Bakiye adındaki eserinde Türk dünyası hakkında bilgi vermiştir.

Biruni(Beyruni)

• Lakabı El Üstad’dır.
• Yer çekimini Newton’dan önce söylemiştir.
• Jeodazi(Yer Bilimi) ilimini buldu.
• Dünyanın çapını hesapladı.
• Gazneliler döneminde yaşadı.

İbn-i Sina

• Avicenna olarak tanınır.
• Mikrobu bulmuştur.
• El Kanun-u Fit Tıp: Avrupa’da ders kitabı olarak okutuldu.
• Kitabüş Şifa adında eser vardır.

Zekeriya Er Razi

• Avrupa’da İbn-i Sina’dan sonra tanınan ikinci tıp bilginidir.
• Çiçek ve Kızamık hastalıklarının farkını buldu.
• El Havi ansiklopedisi 17. yüzyıla kadar ders kitabı olarak okutuldu.

Fezari

• Dünya tarihinde astronomi ile uğraşan ilk İslam bilginidir.
• Usturlab adı verilen bir aletle Güneş ve Ay tutulmalarını hesap etmiştir.

Cabir Bin Hayyan

• Geber adı verilir.
• Modern kimyanın kurucusudur.
• Alaşımlardan yapay altın elde etmeye çalışmıştır.
• İlk defa hassas terazi kullanmıştır.
• Asitlerle uğraşmıştır.
• Kitabül Kimya adlı eseri vardır.
• Atomun parçalanabileceğini ilk öne süren bilim insanıdır.

Harezmi

• Algorisma adı verilir.
• Cebrin kurucusudur.
• Hisabül Cebr Vel Mukabele kitabı vardır.
• Sayıların yanına 0 yazmayı bulmuştur.

İbn-i Rüşt

• Avereos adında bilinir.
• Her zaman aklı ön planda tutmuştur.
• Aristoyu Avrupa’ya anlattı.
• Felsefecidir.

Abdullah İbn-i Firnan

• Dünya tarihinde ilk uçuş denemesini yapmıştır. Fakat ölmüştür.

H) YAZI, DİL VE EDEBİYAT

Yusuf Has Hacip

• Kutadgu Bilig eserinı yazdı.
• Tamgaç Buğra Han’a sundu.
• Mutluluk veren bilgi anlamına gelir.
• İlk Türk-İslam edebi eseridir.
• Siyasetname özelliği taşır.

Kaşgarlı Mahmut

• Divanı Lügatid Türk adlı eserini yazdı.
• El muktebi Billah’a sunmuştur.
• Arapça yazılmıştır.
• Türkçe’nin Arapça’dan üstün olduğunu kanıtlamaya çalıştı.
• Toplum bilimci, etnograf, filolog ve haritacıdır.
• Türk dünyasına ait bir harita bulunur.
• 7500 Türkçe kelime vardır.

Edip Ahmet Yükneki

• Atabetü’l Hakayık eserini yazdı.
• Hakikatlerin eşiği anlamına gelir.

Ahmet Yesevi

• Divanı Hikmet kitabını yazdı.
• Azerbaycan ve Türkistan bölgesinin Müslümanlaşmasını sağladı.
• İlk Türk mutasavvıfıdır.
• Timur mezarını bulup yaptırmıştır.
• Satuk Buğra Han’a sundu.

Utbi

• Tarih-i Yemin adlı kitabı yazdı.
• Gaznelilerin tarihini anlatmıştır.

Firdevsi

• Şehname adlı eseri yazdı.
• İran-Turan mücadelelerini anlatır.
• Alp Er Tunga Afrasiyap olarak bilinir
• Gazneli Mahmut’a sundu.

Ali Şir Nevai

• Muhakemetül Lugateyn adlı eseri yazdı.
• Türkçenin Farsçadan üstün bir dil olduğunu söyler.
• Çağatay Türkçesinin en büyük şairidir.

Vezir Nizamülmülk

• Siyasetname adlı eseri yazdı.
• Devlet nasıl yönetilmeli sorusuna cevap aradı.

Ömer Hayyam

• Rubai adlı eseri vardır.
• Matematik ve Astronomi ile uğraştı.

Sebüktekin

• Pendname adlı eseri vardır.
• Çocuklarına ve komutanlarına öğüt vermek amaçlı yazmıştır.