Tolunoğulları Devleti (868-905)

Tolunoğulları, Afrika kıtasının kuzey doğusunda bulunan Mısır, Nil Nehri ve bulunduğu yer bakımdan oldukça değerli bir ülkedir. Dünyanın en uzun ikinci nehri olan Nil, burada denize ulaşırken büyük bir delta oluşturmaktadır. Bunun yanında, dünyanın en büyük kıtası Asya ile Afrika’nın birbirine en yakın noktasındadır.

Mısır Hz. Ömer döneminde Amr bin el-As tarafından fethedilerek İslam hakimiyetine girdi. Alınışından itibaren valilerin idaresine bırakılan bölge, İslam Devleti’nde ortaya çıkan çeşitli siyasi olaylara karışmıştı. Mısır’da, devlet kurmayı başaranlardan biri de Tolunoğlu Ahmet’tir.

Tolunoğulları Devletin Kuruluşu ve Gelişmesi

Ahmet’in babası Tolun, Dokuzoğuz Türklerindendi. Tolun, dolunay demektir. Tolun Samanoğullarının Horasan valisi, Nuh bin Esed’in memlukü (köle, uşak, kul) idi. Esed onu Abbasi halifesi Memun’a göndermişti. Halifenin hizmetinde başarılı olan Tolun, Bağdat’ta yüksek seviyeli Türk beyleri arasına katılmıştı. Tolunoğulları Devleti’nin kurucusu Ahmet ise 829 yılında Bağdat’ta doğdu.

Devrin en iyi askerlerini yetiştiren Samerra Türk askerleri arasında iyi bir asker olarak yetişti. İlk önemli görevi, İslam Devleti’nin uç (sugur) teşkilat merkezlerinden olan Tarsus’ta yaptı. Bu arada Abbasi halifelerinin otoritesi iyice zayıflamış, ileri gelen emirler ve valiler disiplinsiz hareket eder olmuşlardı. Örneğin, vilayetlere tayin edilen valiler görev yerlerine gitmiyor yerlerine naip (vekil) gönderiyorlardı. 868 yılında Mısır’a vali tayin edilen Tolunoğlu Ahmet’in üvey babası Bayık Bey, görev yerine gitmeyerek yerine Ahmet’i naip olarak gönderdi.

Bayık Bey’in 869 yılında öldürülmesinden sonra Mısır valiliği, Ahmet’in kayınpederi Yercuh et-Türki’ye verildi. Yercuh da yine naip olarak Mısır’a Ahmet’i atadı. Mısır idaresini ele alan Ahmet, kendine bağlı kara ve deniz kuvvetlerinden oluşan bir ordu kurdu. Mısır’da ve Suriye’de çıkan isyanları bastırmakla görevlendirildi ve başarı sağladı.

Halife Tolunoğlu Ahmet’e Mısır’ın mali kontrolünü verdi. Bundan sonra maliyeyi de düzelten Ahmet, Mısır’da idari ve sosyal faaliyetleri gerçekleştirdi.

Bu sırada Bağdat halifeliği, ülkenin çeşitli yörelerinde meydana gelen isyan hareketlerinden dolayı zor durumdaydı. Bunun üzerine Halife Mutemit ile kardeşi Muvaffak arasında iktidar mücadelesi başladı. Bu iktidar mücadelesinden faydalanan Ahmet, bağımsızlığını ilan ederek daha önce fiilen kurduğu devletini 875 yılında resmîleştirdi.

Tolunoğulları Devleti’nin merkezi bugünkü Kahire olan Fustat şehriydi. Tolunoğlu Ahmet, her yıl Bağdat’a ödenen vergiyi göndermeyerek büyük bir servet topladı. Bu servetle ülkesini bayındır hâle getirdi. Kurduğu güçlü ordusu ve donanma ile ülkesinde çıkan isyanları bastırdı. Bingazi, Filistin ve Suriye’yi ele geçirdi.

Tolunoğlu Ahmet, çok büyük gayretle elde etmiş olduğu tam bağımsız iktidarını fazla yaşatamadı. Tarsus sugurunda (uç) çıkan bir ayaklanmayı bastırmak için sefere çıktığında burada hastalandı. Bir süre kara yürüyüşünden sonra gemi ile Mısır’a döndü. 884 yılında vefat etti. Öldüğü sırada 50 yaşlarında olan Türk hükümdarı, Mısır’da 16 yıl hakimiyet sürmüştü. İktidarı sırasında Mısır’ı sosyal ve ekonomik yönden kalkındırmış; sınırlarını Mısır’ın dışında Suriye, Antakya ve Tarsus’a kadar uzandırmıştı. Çok iyi bir idare gösterdiğinden Mısır halkınca çok sevilmiş ve uzun müddet hafızalarda yer etmişti.

Tolunoğulları Devleti’nin Özellikleri:

• Ahmet Bin Tolun tarafından Mısır’da kurulmuştur. (Tolun “dolunay” demektir.)
• Ahmet Bin Tolun Abbasi devlet yönetiminde görev alan (vali) Türk komutanlarından biridir.
• Mısır’da kurulan ilk Türk İslam devletidir.
• Tevaif-i Mülük devletidir.