Büyük ünlü uyumu konu anlatımı ve örnekleri hakkında bilinmesi gerekenler. Örnekleri Yazımızda…
Edebiyat dünyasında sıklıkla karşılaşılan anlamlardan biri de büyük ünlü uyumudur. Pek çok kişi büyük ünlü uyumunun tam olarak ne anlama geldiğini ve nasıl kullanıldığını bilmiyor.Peki, büyük ünlü uyumu nedir? Büyük ünlü uyumu konu anlatımı ve örnekleri hakkında bilinmesi gerekenler.Örnekleri Yazımızda…
Büyük ünlü uyumu kuralını en iyi şekilde anlayabilmek için öncelikle sesli harfleri incelemek gerekir. Türkçede 8 farklı ünlü ses bulunmaktadır. Bunlar ‘a, e, ı, i, o, ö, u, ü’ sesleridir. Bu sesli harflerden yarısı ince yarısı ise kalın harflerden oluşur. Kalın harfler ise ‘a, ı, o, u’ ve ince harfler ‘e, i, ö, ü’ şeklinde sıralanmaktadır. Bu harfler kullanılmak suretiyle büyük ünlü uyumu kuralı öne çıkar. Sesli harflere bağlı olarak ince ya da kalın harfle başlamak suretiyle bitişine uygun şekilde büyük ünlü uyumu kuralı ele alınır.
Yani kısaca;
– “a, ı, o, u” kalın sesli harflerinden sonra tekrar “a, ı, o, u” geliyorsa,
– “e, i, ö, ü” ince sesli harflerinden sonra tekrar “e, i, ö, ü” geliyorsa.
Bu koşullarda o kelime büyük ünlü uyumuna uyuyor demektir.
Adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb. kelimeleri örnek verebilirsiniz. Bu kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaktadır.
Buna ek olarak büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe kelimeler de vardır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb. kelimeler büyük ünlü uyumuna uymaz.
1-) Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.
2-) Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb.
3-) -gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.
4-) -daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.
5-) -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki vb.
6-) Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.
7-) Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb.
😎 Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol/ alkolü, hakikat/ hakikati, helal/ helalimiz, idrak/ idrakimiz, kabul/ kabulü, kontrol/ kontrolü, protokol/ protokole, saat/ saate, sadakat/ sadakati, santral/ santraller vb.
Büyük Ünlü Uyumu Örnekleri:
Kalın Sesli Olanlar: Araba, masa, koltuk, uçak, lamba, martı, yastık, sorgulamak, ağaç, ırmak, araştırmak, amaç, satılık, kılıç, bakıcı, bardak, halı, kavga, vatandaş, oklava, balık, oturum, oyuncu, çaycı, tahta, sınıf, sıra ve savaş ile barış gibi daha pek çok kelimeyi saymak mümkün.
İnce Sesli Olanlar: Sevgili, izlemek, leylek, sistem, güven, ince, gündem, simit, lise, silgi, öğretmen, ülke, etiket, sözlük, bedel, ücret ve büyük ile küçük gibi daha pek çok farklı kelime söylenebilir.